Strona Główna › Magia i alchemia › Alchemia – nauka czy magia?

Alchemia – nauka czy magia?

Czy pragniesz dowiedzieć się, czym naprawdę jest alchemia? Jedni uważają ją za naukę, inni – za magię, a nawet zwyczajne oszustwo. Jednakże nie ulega wątpliwości, że na przestrzeni wieków niezliczone rzesze uczonych badały tę dziedzinę.

Dlaczego alchemia budzi tak wielkie emocje? Czyżby stanowiła coś więcej niż tylko majaki szalonych umysłów? Wiele wskazuje na to, że z alchemią łączy się niesamowita tajemnica, której odkrycie pozwala człowiekowi na czynienie prawdziwych cudów.

Czym jest Alchemia?

Alchemia jest filozoficzną i przednaukową tradycją praktykowaną w całej Europie, Afryce i Azji. Łączyła elementy zawarte w takich współczesnych dziedzinach jak chemia, fizyka, metalurgia, medycyna, semiotyka, sztuka, psychologia, parapsychologia, astrologia, mistycyzm czy religia.

Powszechnie znamy alchemików jako badaczy poszukujących metody transmutacji metali nieszlachetnych (np. ołowiu) w szlachetne, głównie w złoto (chrysopoeia). Poza tym alchemicy koncentrowali swoje wysiłki na stworzeniu (bądź odnalezieniu) kamienia filozoficznego, eliksiru nieśmiertelności, lekarstwa na wszelkie choroby (panaceum) czy też uniwersalnego rozpuszczalnika (alkahestu).

Alchemię możemy uważać za bezpośredniego przodka dzisiejszej chemii, a alchemicy odegrali istotną rolę we wczesnym rozwoju nauki, zwłaszcza chemii i medycyny.

Powszechnie bowiem przyjął się niesłuszny pogląd, jakoby alchemia była wyłącznie "sztuką robienia złota". Przemilcza się fakt, że alchemia była nauką opartą na doświadczeniu, na empirycznym badaniu zjawisk przyrodniczych. Dzięki temu odkryto i przebadano właściwości wielu substancji, wprowadzono do produkcji procesy destylacji, fermentacji, sublimacji itp. Ponieważ jednak recepty i opisy praktycznych doświadczeń przepojone były "wiedzą tajemną", ponieważ sformułowania pełne były alegorii, alchemicy nie budzili zaufania u wielu współczesnych.

- Wacław Gołembowicz, Uczeni w anegdocie

Warto zaznaczyć, że alchemia nie koncentrowała się jedynie na fizycznym aspekcie naszej rzeczywistości. Alchemicy bardzo dużą wagę przywiązywali do spraw duchowych. Poszukiwali nie tylko doskonałości ciała, ale też rozwoju ducha. Przejawia się to, między innymi, w osiągnięciach gnozy.

Współczesne dyskusje o alchemii dzielą się zasadniczo na badanie jej ezoterycznych zastosowań praktycznych oraz jej ezoterycznych aspektów duchowych. Te pierwsze prowadzą historycy nauk fizycznych badający temat pod względem dokonań dawnych naukowców, a także filozoficznych i religijnych kontekstów, w których miały miejsce te wydarzenia.

Duchowe aspekty alchemii interesują badaczy różnych dziedzin ezoterycznych, spirytualistów, ale również psychologów czy niektórych filozofów. Należy przy tym pamiętać, że alchemia ma też nieustający wpływ na literaturę i sztukę.

Etymologia pojęcia alchemia

Słowo "alchemia" zostało zapożyczone ze starej francuskiej alquemie, alkimie, zaczerpniętej ze średniowiecznej łacińskiej alchymii, która z kolei jest zapożyczona z języka arabskiego (al-kīmiyā). Arabskie słowo jest zapożyczone z późnej greckiej chēmeía (co oznacza "mieszaninę" i nawiązuje do chemii farmaceutycznej). Dodano do niej arabski przedimek al-.

To starożytne greckie słowo pochodzi od wczesnej greckiej nazwy Egiptu (Chēmia), opierającej się na egipskiej nazwie Egiptu – kēme (hieroglificzny khmi oznaczał "czarną ziemię" będącą przeciwieństwem czerwonego piasku pustyni).

Historia alchemii

Alchemia obejmuje kilka tradycji filozoficznych, rozwijających się od około czterech tysiącleci na trzech kontynentach. Niestety tradycje te posługiwały się zwykle językiem symbolicznym, często zakodowanym, co znacznie utrudnia śledzenie ich wzajemnych wpływów i relacji.

Można wyróżnić co najmniej trzy główne odgałęzienia alchemii, które wydają się być w dużej mierze niezależne, przynajmniej w swoich wcześniejszych etapach:

• chińska alchemia – skupiona w Chinach i ich strefie wpływów kulturowych (ściśle związana z taoizmem);
• indyjska alchemia – skupiona na subkontynencie indyjskim (powiązana z wierzeniami dharmicznymi);
• zachodnia alchemia – rozwijająca się w basenie Morza Śródziemnego, której centrum przemieszczało się przez tysiąclecia z terenów Egiptu, poprzez kulturę grecko-rzymską i świat islamu aż do średniowiecznej Europy. Zachodnia alchemia rozwinęła swój własny system filozoficzny, który był w dużym stopniu niezależny od religii, choć pozostawał pod ich wpływem.

Do dzisiaj nie wiemy, czy te trzy gałęzie alchemii mają jakieś wspólne pochodzenie, ani czy w jakimś stopniu wpływały na siebie.

Kalendarium

III wiek p.n.e. – wielki rozwój alchemii za panowania Ptolemeusza II Filadelfosa (285–246 p.n.e.), w Aleksandrii. W tym czasie rozwinęły się nowe alchemiczne idee (m. in. pojęcie kamienia filozoficznego, eliksiru życia).

I wiek n.e. – działalność Marii Prophetissa (Maria Prorokini), której przypisuje się wynalezienie aparatu destylacyjnego (opisała go jako pierwsza w obecnie znanej nam historii).

II wiek n.e. – pierwsze wzmianki o transmutacji zwykłych metali w złoto, odnajdywane w tekstach buddyjskich. Pojawiały się one aż do V wieku.

III wiek n.e. – mieszkający w Panapolis (Górny Egipt) grecki alchemik o imieniu Zosimos napisał dwudziestoośmiotomowe dzieło, w którym zawarł całość wiedzy alchemicznej. Zosimos twierdził, że alchemia pochodzi z czasów starożytnego Egiptu (z czasów faraonów), gdzie była dziedziną klasy kapłańskiej (obecnie nie ma na to żadnych dowodów).

ok. 250 r. – na ten rok datuje się powstanie tzw. papirusu z Leiden (zwany też papirusem ze Sztokholmu), jednego z najważniejszych dokumentów alchemicznych, jakie przetrwały do obecnych czasów.

283-343 r. – najstarszy chiński alchemik, który pozostawił po sobie pisma, to Ge Hong. W swojej księdze (Pao Pu Izu) opisywał przemiany alchemiczne pozwalające na stworzenie środka zapewniającego nieśmiertelność.

760-815 r. – życie i działalność arabskiego alchemika o imieniu Dżabir Ibn Hajjan (na Zachodzie znany jako Geber), uważanego za największego alchemika ówczesnych czasów. Znacząco zmodyfikował on teorię czterech żywiołów Arystotelesa (ziemia, powietrze, ogień, woda), do których dodał siarkę i rtęć.

850-925 r. – perski alchemik Abu Bakr Muhammad ibn Zakarijja ar-Razi, jeden z najwybitniejszych lekarzy średniowiecznego świata islamu.

IX w. – z tego okresu pochodzą pierwsze zapiski dotyczące produkcji prochu, który jest jednym z najważniejszych wynalazków chińskich alchemików.

1144 r. – publikacja arabskiej książki pt. Book of the Composition of Alchemy, w tłumaczeniu Roberta z Chester, angielskiego arabisty.

1193-1280 r. – życie i działalność jednego z pierwszych alchemików europejskich Alberta von Bollstädta, znanego szerzej jako Albertus Magnus.

1214-1292 r. – życie i działalność Ragera Bacona, który prowadził wiele badań empirycznych.

XIII w. – publikacja pism tzw. Pseudo-Gebera, anonimowego alchemika żyjącego w XIII wieku (czasami identyfikowanego z Pawłem z Taranto), uważanego za największego średniowiecznego alchemika.

XIV w. – alchemia stała się bardziej dostępna dla Europejczyków. Alchemiczny dyskurs przesunął się z czysto naukowej debaty filozoficznej na szerszy komentarz społeczny. Idee związane z alchemią przeniknęły też do sztuki. Dante, Piers Ploughman czy Chaucer malowali obrazy alchemików, przedstawianych jako złodzieje i kłamcy.

1317 r. – papieski edykt Spondent quas non exhibent (Jan XXII) zakazujący praktykowania alchemii.

1403 r. - Henryk IV z Anglii zakazał praktyk powielania i transmutowania metali. Istniała jednak możliwość wykupienia licencji na podejmowanie prób produkcji złota metodami alchemicznymi.

1491 r. – przed sądem biskupim w Poznaniu stanął Kasper Bakałarz, oskarżony m. in. o praktykowanie alchemii, do czego się przyznał.

XV w. – rozwój systemów ezoterycznych, będących mieszanką alchemii z hermetyzmem okultystycznym, magią, astrologią i chrześcijańską kabałą. Kluczową postacią tego nurtu był Heinrich Cornelius Agrippa (1486-1535), autor De Occulta Philosophia.

XVI w. – okres znacznego rozwoju alchemii, którego przedstawicielami są m.in. Georg Bauer (1494–1555) zwany Agricolą (autor De re metallica) czy Theophrastus Bombastus von Hohenheim (1493–1541) zwany Paracelsusem. W Polsce rozwijała się wówczas jatrochemia – kierunek alchemii skupiający się na tworzeniu leków oraz badaniu funkcji organizmów żywych.

1527-1608 r. – życie i działalność Johna Dee, angielskiego okultysty, nadwornego astrologa Elżbiety I, który był też alchemikiem, kabalistą i badaczem wiedzy tajemnej. Uważa się, że jest autorem tekstu pt. Manuskrypt Voynicha. Przypisuje mu się również wymyślenie terminu "imperium brytyjskie".

1566-1636 r. – życie i działalność Michała Sędziwoja, największego polskiego alchemika tamtych czasów. Autor m. in. De lapide philosophorum tractatus duodecym, które to dzieło doczekało się ponad pięćdziesięciu wydań.

1597 r. – publikacja dzieła pt. Alchemia, autorstwa niemieckiego uczonego Andreasa Libau zwanego też Libaviusem.

1604 r. – publikacja dzieła pt. Triumfalny wóz Antymonu, wydanego przez Johanna Thölde.

1612 r. – śmierć cesarza Rudolfa II Habsburga, jednego z największych mecenasów alchemii. Swój dwór uczynił przystanią dla wszelkiej maści alchemików, astrologów, czarowników, kabalistów. Święcie wierzył w rewelacje przekazywane przez tego rodzaju osoby.

XVII w. – rozwój idei badań empirycznych stopniowo przyczyniał się do porzucenia dotychczasowych celów alchemii. Badacze zaczęli koncentrować się na bardziej ogólnych celach poznawczych. Z czasem przyczyniło się to do porzucenia klasycznych idei żywiołów oraz sformułowania pojęcia pierwiastka chemicznego.

ok. 1720 r. – po raz pierwszy dokonano rozróżnienia pomiędzy "alchemią" a "chemią".

1781 r. – James Price (1752-1783) ogłosił, że wyprodukował proch, który umożliwiał przemiany rtęci w srebro lub złoto. Kiedy zakwestionowano jego rewelacje i zaproponowano przeprowadzenie transmutacji przed wiarygodnymi świadkami, popełnił samobójstwo przez wypicie cyjanowodoru.

XIX w. – odrodzenie alchemii. Dwie najbardziej interesujące postacie tego okresu to Mary Anne Atwood i Ethan Allen Hitchcock, którzy niezależnie opublikowali podobne prace dotyczące duchowej alchemii. Praca Atwood wpłynęła na kolejnych autorów okultystycznych, w tym Elifasa Leviego, Edwarda Waite'a i Rudolfa Steina.

1845 r. – baron Carl Reichenbach (1788-1869) opublikował swoje badania na temat siły Odica, koncepcji nieco podobnej do alchemii.

XX w. – Albert Richard Riedel i Jean Dubuis połączyli alchemię z okultyzmem. Szkoły, które założyli, Les Philosophes de la Nature i The Paracelsus Research Society, popularyzowały wytwarzanie ziołowych nalewek i tym podobnych produktów.

Literatura

• Yves Bonnefoy, Roman and European Mythologies, University of Chicago Press, 1992 r.
• William Royall Newman, Anthony Grafton, Secrets of Nature: Astrology and Alchemy in Early Modern Europe, MIT Press, 2001 r.
• Philip Ball, The Elements. A Very Short Introduction, Oxford University Press 2002 r.
• Radosław Kazibut, Alchemia pomiędzy pseudonauką a nauką. Studium historyczno-metodologiczne, Zagadnienia Naukoznawstwa 1(191), 2012 r.
• Wouter J. Hanegraaff, Alchemy between Science and Religion, Cambridge University Press, 2012 r.
• Mark Stavish, Strzeżone sekrety alchemii Skuteczne eliksiry, uzdrawiające energie i naturalna magia, Studio Astropsychologii, 2014 r.
• Marie-Louise von Franz, Alchemia, Zysk i S-ka, 2015 r.
• Hrabia de Saint-Germain, O Alchemii formuły przemiany samego siebie, Wydawnictwo Centrum, 2015 r.

Kategorie: Magia i alchemia